Sk’ak’alil vokolil

Sk’ak’alil vokolil 

 

I

Ta sk’ak’alil vokolil vul tal ta lok’el li Lajebal 

ta epal espada xchi’uk epal tuk’ la yu’ninik sba banomil;

la yich’iktal spasben k’op jyan lum. 

Sva’tsanik ch’ulna ta sba ch’ulna, yan k’op 

                                                        ta sba bats’i k’op.

Yich’ tuch’el jtakopaltik, kibeltik xchi’uk k’opojelal.

Skoj ja’ jlok’oltik li jmeme’tike oy smak jsat li jch’iotik;

La kich’tik ts’ijtsanel, skoj ta ketik chliktal 

                                                              sbelel li k’atinbak;

tey o to kakal ta ketik li smakobil jk’opjeltik,

li chukeltik tey o nap’al ta jtakopaltik. 

Jkuchojbetik o tal syayijemal li juchop jts’unobaltik, 

tsutsesbilik, ch’aybilik ta o’ntonal, snak’ojsbaik ta nopbenal.

La syambik yipal li k’usi k’otemik ta pasel;

chpojivin li k’ak’aletike

ta xcha’ k’elomaj li kibeltik, tspox ta sba 

 

II

Ja’ tey likemun buy jmoj yutsil li jamalal vinajel,

ta jlap jalbil luch yo’ xvinaj buy jotukal jtamoj li banomil. 

Utilanbilik ta yeloval yan Kajvaltik,

ak’bat schi’in yolik yu’un j-utilanvanejetik,

elk’anbat sbolomalik, chukatik…

li jyayatake syak svok’ik ta yelov jsat.

Tsatsal kejanatik yo’ xalik Ave Maria,

                                            yo’ sbis satik…

mu sna’ik ti jech taje syak tsvok’esik yech’omal ke.

Tiempos tempestuosos

 

I

En tiempo tempestuoso emergió Xibalba 

y se apoderó de lo terrenal con espadas y arcabuces; 

trajeron guerras de otros mundos.

Templos sobre templos, lenguas sobre otras.

Raptores de almas, de inteligencias.

Nuestros cuerpos, raíces y lenguajes fueron mutiladas.

 

Crecimos con vendas porque la virgen fue benévola modelo;

nos refugiaron en el silencio porque en la boca

                                                   emana la ruta al infierno;

traemos todavía la mordaza entre dientes, 

las ataduras entre los sentidos.  

 

Portamos el caos de linajes heridos, 

consumados, desterrados, exiliados en la memoria. 

 

Calmaron las llagas del pasado; 

el tiempo gangrena 

y nuestras raíces renacen sanandose. 

 

II

Vengo de la sublime composición universal, 

porto mi huipil para enunciar al mundo mi ruta. 

Torturadas frente a un Dios ajeno, 

preñadas por transgresores sin piedad,

atajadas, presas…

mis abuelas renacen en mi rostro. 

 

Arrodilladas a orar el Ave María, 

                                       a persignarse…

no saben que germinaban el eco de mi voz. 

 

Angelina Suyul

(Chiapas, 1984)

Poeta en lengua tzotzil. Actualmente radica en Las Ollas, San Juan Chamula. Ha cursado varios diplomados y seminarios en creación literaria. Ha publicado en cuatro antologías: Sbel sjol yo’nton ik’ Memorias del viento 2006; Ma’yuk sti’ilal xch’inch’unel k’inal Silencio sin fronteras 2011 y traducido al inglés en el año 2017; Insurrección de las Palabras, poetas contemporáneos en lenguas Mexicanas 2018; y Anhelo de reposo 2019. Ha participado en varias lecturas de poesía y varias revistas. Becaria del FONCA 2012-2013 y 2017-2018. Actualmente es integrante del Taller Abriendo Caminos, José Antonio Reyes Matamoros, impartido por el maestro Alejandro Aldana Sellschopp. Colaboró con la Secretaría de Cultura en Misiones por la Diversidad Cultural e Interacciones Culturales Comunitarias, dentro del programa Cultura Comunitaria.